نخستین درس خارج اصول نظام‌سازی اسلامی / تأثیر ساختارهای سکولار بر فرآیند نظام‌سازی اسلامی
1404-05-04
وظیفه اصلی و حقیقی در عرصه استکبارستیزی، پرداختن به نظریه‌پردازی، تولید علم و نظام‌سازی بر اساس فقه پویا و اصیل اسلامی است؛ کاری که جز از عهده فقیهان برجسته حوزه برنمی‌آید
آیت الله محمد حسین ملک‌زاده استاد درس خارج حوزه علمیه قم در «درس خارج اصول نظام‌سازی اسلامی» که سیزده آبان سال 1394 در مدرسه مبارکه فیضیه، برگزار شد به بیان مطالب مقدماتی پرداخت که در ادامه به آن اشاره می شود؛
نظام‌سازی اسلامی و اهمیت آن در حوزه علمیه
موضوعی که ان‌شاءالله در این سلسله دروس به محضر شما تقدیم خواهد شد، تحت عنوان «نظام‌سازی اسلامی» و بررسی چگونگی کشف یا ساخت و پردازش انظمه اسلامی است. پیش از ورود به مباحث مربوط به اصول استنباط و منهج اجتهاد در حوزه نظام‌های اجتماعی از منظر اسلام، و پیش از ترسیم مسیر دستیابی به این نظام‌ها نظیر نظام فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی اسلام و غیره به مباحث مقدماتی و مبادی خواهیم پرداخت.
استکبارستیزی در تراز حوزه علمیه
امروز، روز ملی مبارزه با استکبار جهانی است؛ و طرح بحث نظام‌سازی اسلامی با این موضوع مناسبت ارتباط عمیق و حداکثری دارد. آن سطحی از استکبارستیزی که از حوزه علمیه انتظار می‌رود، نه صرفاً شعاری، بلکه بنیادین، راهبردی، ریشه‌ای و در تراز علمی و اجتهادی حوزه است. این همان استکبارستیزی‌ای است که تنها از عهده علمای فرهیخته و فقیهان توانمند و زمان‌شناس برمی‌آید.
چه اذعان کنیم و چه نه، بخش زیادی از حوزه اندیشه و عمل ما، در زیر ساختارهای سکولار و غیر اسلامی شکل گرفته است. بنابراین، به هر میزان که تحت تأثیر نظام‌های اجتماعی غیراسلامی باشیم، به همان میزان در عمل سکولار محسوب می‌شویم؛ و به هر اندازه که عناصر اسلامی را در زندگی اجتماعی خود وارد کنیم، به همان نسبت به تحقق نظام جامع اسلامی نزدیک‌تر شده‌ایم.
انقلاب اسلامی و تأسیس جمهوری اسلامی در ایران، و ارائه مدل مردم‌سالاری دینی، گامی شکوهمند در مسیر نظام‌سازی فقهی اسلامی در عرصه سیاست و حکومت بود؛ اما این تنها آغاز راه است. لازم است در سایر ابعاد، از جمله فرهنگ، اقتصاد، تعلیم و تربیت، رسانه، حقوق و روابط بین‌الملل نیز گام‌هایی در راستای حاکمیت نظام جامع اسلامی برداشته شود. اگر در این عرصه‌ها تابع ضوابط، چارچوب‌ها و نظام‌های اجتماعی اسلام نباشیم، در حالی که شعار «مرگ بر استکبار» سر دهیم همچنان در عمل سکولار باقی مانده‌ایم.
بنابراین، وظیفه اصلی و حقیقی در عرصه استکبارستیزی، پرداختن به نظریه‌پردازی، تولید علم و نظام‌سازی بر اساس فقه پویا و اصیل اسلامی است؛ کاری که جز از عهده فقیهان برجسته حوزه برنمی‌آید.
پیشینه نظام‌سازی اسلامی در حوزه علمیه
شاید این سلسله جلسات، نخستین درس عمومی در حوزه باشد که مستقیماً به موضوع «نظام‌سازی اسلامی» می‌پردازد. در سال‌های اخیر، برخی دروس خارج فقه تلاش کرده‌اند نظام‌سازی را در یک حوزه خاص پیاده‌سازی کنند، اما تا کنون موضوع «نظام‌سازی» خود به عنوان یک بحث مستقل، به‌ویژه در قالب درس خارج اصول، مطرح نشده است. این توفیق را قدر می‌دانیم و امیدواریم دیگران نیز با قوت و عمق بیشتر به این میدان وارد شوند.
فقیه نظام‌ساز
بنده در نوشته‌های مختلفم، آنجاهایی که متعرّض مراتب و سطوح اجتهاد شده‌ام، معمولاً در قسمتی که سطح و مرتبه پنجمِ اجتهاد را نام برده‌ام، آن را جایگاه انجام نوآوری‌های بنیادین در ساحت‌های مختلف علوم اسلامی و نیل به توان نظام‌سازی، کشف دیدگاه‌های کلان اسلام در پهنه‌های گوناگون و ارائه اَنظِمه و نظام‌های اسلامی همچون نظام اقتصادی اسلام، نظام سیاسی اسلام، نظام اجتماعی اسلام و ... معرفی کرده‌ام.
در کتاب «برنامه درسی» نیز به شهید صدر اشاره کرده‌ام که پیش از رسیدن به مرجعیت و در جوانی، با نبوغ خدادادی و تلاش مستمر، به این مرتبه دست یافته و نظام‌سازی فقهی را محقق ساخته است؛ تجلی آن در کتاب «اقتصادنا» نمایان است.
اقتصادنا تجربه‌ای بی رقیب در نظام‌سازی فقهی
شهید صدر کتاب «اقتصادنا» را در حدود بیست‌وشش سالگی منتشر کرده است. اثری که چنان عمیق و دقیق نگاشته شده که گویی جمعی از فقهای برجسته در سنین پنجاه سالگی آن را تدوین کرده‌اند. این کتاب نه فقط یک اثر علمی عمیق، بلکه اولین تجربه موفق نظام‌سازی فقهی در تاریخ اسلام به‌شمار می‌رود.
از اهمیت این کتاب آن است که تا امروز با وجود تلاش‌های فراوان در حوزه اقتصاد اسلامی و نگارش صدها مقاله و کتاب، اثر و روشی برتر از آن ارائه نشده است. حتی پژوهشگران حوزوی دارای مدارک دانشگاهی در رشته‌های اقتصاد و فلسفه اقتصاد نیز نتوانسته‌اند الگویی جایگزین یا روشی نوین عرضه کنند.
بنابراین، باید اذعان کرد که تا کنون، تجربه‌ای موفق‌تر و ساختاریافته‌تر از تجربه شهید صدر در زمینه نظام‌سازی اقتصادی ارائه نشده است. البته این بدان معنا نیست که روش ایشان بی‌نقص و مطلقاً مطلوب است، بلکه فعلاً بهترین و بلکه تنها روش موجود به شمار می‌آید.
امروز نیز پژوهشگران فعال در حوزه نظام‌سازی، در عمل پیرو روش شهید صدر هستند و خود نیز از این واقعیت ابایی ندارند. بنابراین، ما همچنان دست به دامان کتاب «اقتصادنا» هستیم و امید داریم به فضل الهی، در چارچوب کلان‌نظریه «تفقه جامع»، بتوانیم روشی روشن‌تر، جامع‌تر، و دقیق‌تر ارائه کنیم؛ إن‌شاءالله تعالی.